ZAKAZ STOSOWANIA ODSETEK

System ekonomiczny oparty o ideologię kapitalistyczną czy socjalistyczną doprowadził nie tylko do wyzysku i niesprawiedliwości społecznej ale również do degradacji środowiska na ogromną skalę na całym świecie. Czy istnieje pozytywna alternatywa wobec kapitalizmu, a nie tylko beznadziejny protest? Czy powrót do zreformowanego socjalizmu jest jedyną nadzieją ekologów? Poniższy artykuł przybliża odpowiedź na to pytanie i daję nadzieję na lepszy świat bez niesprawiedliwości.
CZY JEST TO SŁUSZNE?¹⁾

Nie tylko islam zabrania pobierania odsetek. Inne duże religie jak judaizm, chrześcijaństwo i hinduizm również czynią to samo. Biblia potępia surowo pobieranie odsetek i nie czyni rozróżnienia między lichwą a odsetkami.²⁾ Ci, którzy pobierali odsetki byli piętnowania jako niegodziwcy³⁾ i zgodnie z Trzecim Soborem Laterańskim (1179), nie wolno było udzielać im komunii oraz odmawiano im chrześcijańskiego pochówku.⁴⁾ Koran wprost zakazuje odsetek i zapowiada, że ten kto je pobiera jest w stanie wojny z Bogiem i Jego Prorokami (2:279). To skłania do postawienia pytania, dlaczego tak surowe potępienie stosowania odsetek występuje w tych wszystkich religiach. Czy stoi za tym jakiś racjonalny powód?
Ci, którzy są przeciwni zakazowi pobierania odsetek zakładają, że były one zakazane głównie z powodu niesprawiedliwości, która godziła w biednych, obciążonych ogromnymi stopami procentowymi za pożyczki uzyskane przez nich na zaspokojenie niezbędnych potrzeb. I właśnie to, prowadziło do wykorzystywania i dalszego zubażania biednych. Konkludują, że zakaz stosowania odsetek nie obowiązuje dłużej, ponieważ banki we współczesnym czasach nie uciekają się do takiego wykorzystywania ludzi.
Założenie, na którym ta konkluzja jest oparta, nie odpowiada jednakże historycznym realiom. W okresie Proroka (pokój i błogosławieństwo Boga dla Niego) pożyczki nie były podejmowane przez biednych. Działo się tak, ponieważ od śmierci Proroka, kiedy zakaz pobierania odsetek został surowo wprowadzony w życie, o potrzeby biednych troszczyli się albo bogaci albo bayt al-mal (budżet finansów publicznych). Tak więc biedni nie musieli pożyczać, aby zaspokoić swoje potrzeby.
To skłania do postawienia pytania, kto pożyczał i dlaczego? Pożyczki były zaciągane przede wszystkim przez rody lub bogatych kupców, którzy działali jak duże firmy, prowadząc na szeroką skalę międzynarodowy handel. Było to spowodowane różnymi uwarunkowaniami. Trudny teren, nieprzyjazny klimat i powolne środki komunikacji czyniły zadanie handlowych karawan trudnymi i pochłaniającymi dużo czasu. Kupcy ci nie byli w stanie podjąć się wielu kupieckich wypraw na Wschód i na Zachód podczas danego roku. Tylko kilka wypraw handlowych mogło być przedsięwziętych w danym roku. Wysłanie karawany wymagało zgromadzenia dużej ilości środków finansowych, aby kupcy mogli nabyć od swej społeczności wszystkie eksportowane towary, sprzedać je za granicą i sprowadzić z powrotem dla swej społeczności całość importowanych produktów.
W okresie przed islamem takie zasoby finansowe były zbierane z wykorzystaniem mechanizmu odsetek. System ten był nie do zaakceptowania przez islam ponieważ prowadził on do niesprawiedliwości. Jeśli wystąpiła strata, to cała strata obciążała partnera lub kupca, nie licząc wszystkich innych problemów, którym musiał on stawić czoła. Finansista, który nie dokładał do przedsięwzięcia niczego więcej poza pieniędzmi, otrzymywał określoną wcześniej stopę zwrotu. Dlatego islam starał się usunąć źródło tej niesprawiedliwości. Zabronił opartych na odsetkach stosunków handlowych i przekształcił je na udziały w zyskach i stratach. Umożliwiło to finansistom posiadanie swego udziału w zyskach i stratach, zaś wspólnik nie był finansowo niszczony w sytuacji wystąpienia niesprzyjających warunków, np. gdy karawana została napadnięta w czasie swej podróży.
To pokazuje, że chociaż udzielenie znaczącej pomocy biednym jest jednym z głównych priorytetów islamskiego systemu wartości, to nie był to podstawowy powód zakazu pobierania odsetek. Podstawową przyczyną była realizacja ogólnej społeczno- ekonomicznej sprawiedliwości, która jest zadeklarowana w Koranie jako podstawowa misja wszystkich wyznawców Boga (57:25).
Sprawiedliwość jednakże musi być rozumiana w o wiele szerszym kontekście. Ograniczenie jej zaledwie do handlu nie zaprowadzi nas daleko. Sprawiedliwość wymaga, aby zasoby zapewnione ludziom przez Boga jako wspólne były wykorzystywane w taki sposób aby powszechnie uznane, ogólnoludzkie cele zostały zaspokojone a pełne zatrudnienie, sprawiedliwa dystrybucja przychodów i bogactw oraz stabilność ekonomiczna były w sposób optymalny zrealizowane. Teza tego opracowania jest taka, że te ogólnoludzkie cele mogą być efektywnie zrealizowane jeśli jest również zastosowana humanitarna strategia. Ważnym, chociaż nie jedynym elementem takiej strategii jest zakaz pobierania odsetek. Dalsza dyskusja ma na celu ukazanie, w skrócie, jak system finansowy oparty na odsetkach niweczy optymalną realizację tych celów i jak jego przekształcenie, poprzez wzrost znaczenia gotówki i zredukowanie stosowania długu, może pomóc w ich bardziej efektywnym osiągnięciu.⁵⁾

1. ZASPOKOJENIE POTRZEB
Pośrednictwo finansowe w oparciu o odsetki zmierza do alokowania zasobów finansowych między pożyczającymi na podstawie ich obustronnej akceptacji dla zagwarantowania spłaty kapitału pożyczki i odpowiedniego obsłużenia długu. Ostateczne wykorzystanie zasobów finansowych nie stanowi podstawowego kryterium udzielenia pożyczki. Chociaż zarówno zabezpieczenie jak i przepływ gotówki są niezbędne dla zapewnienia spłaty pożyczki, to nadaje się im zbyt duże znaczenie prowadzące do lekceważenia celów dla jakich pożyczka jest udzielana. A więc zasoby finansowe przepływają zasadniczo do bogatych, którzy posiadają zarówno zabezpieczenie jak również przepływ gotówki i do rządów, co do których po prostu zakłada się, że nie bankrutują. Jednakże bogaci pożyczają nie tylko dla celów inwestycji w produkcję ale również dla nadmiernej konsumpcji i spekulacji, zaś rządy pożyczają nie tylko dla rozwoju i poprawy sytuacji społecznej ale również dla działań zaborczych i projektów typu „białego słonia” (wielkie, kosztowne i niepotrzebne projekty – przyp. tłum). To nie tylko powiększa makroekonomiczną i zewnętrzną nierównowagę ale również ogranicza zasoby dostępne dla zaspokojenia potrzeb i rozwoju. To tłumaczy, dlaczego nawet najbogatsze państwa na świecie, tak jak USA, nie są w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb własnego społeczeństwa pomimo starań wypełnienia ich i pomimo obfitych zasobów pozostających w dyspozycji tych krajów.

2. PEŁNE ZATRUDNIENIE
Żyjąc ponad stan, w którym oparte o odsetki pośrednictwo finansowe ma tendencję do promowania takiego stylu życia przez łatwą dostępność kredytu, doprowadza się do zmniejszenia oszczędności w prawie wszystkich krajach na świecie. Oszczędności krajowe ogółem jako procent PKB notują światowy spadek przez ostatnie 25 lat – z 26,2% w 1971 roku do 22,3% w 1998 roku. Spadek w krajach uprzemysłowionych wynosi – z 23,6% do 21,6%. Ten sam spadek w krajach rozwijających się, które potrzebują większych oszczędności aby przyspieszyć wzrost bez znacznego wzrostu inflacji i obciążenia obsługą długu, jest jeszcze bardziej znaczący – z 34,2% do 26% w tym samym okresie.⁶⁾ Jest wiele powodów tego. Jeden z nich to wzrost konsumpcji zarówno przez sektor publiczny jak i prywatny. To zmniejszenie się oszczędności jest odpowiedzialne za uporczywie wysoki poziom realnych stóp procentowych. To powoduje zmniejszenie stopy wzrostu inwestycji, co w parze ze strukturalnymi sztywnościami i innymi czynnikami społeczno- ekonomicznymi ogranicza stopę wzrostu gospodarczego i zatrudnienia.
Bezrobocie stało się jednym z najbardziej trudnych do opanowania problemów większości krajów, wliczając w to najbogatsze kraje uprzemysłowione. Stopa bezrobocia w UE w r. 1999 wyniosła 9,2% i była ponad trzy razy większa od poziomu z okresu 1971-73⁷⁾ kiedy wynosiła 2,9%. Nie można oczekiwać, że spadnie ona znacząco poniżej tego poziomu w najbliższej przyszłości ponieważ realna stopa wzrostu w tych krajach jest stale niższa niż niezbędna, aby znacząco zredukować bezrobocie. Bardziej nawet niepokojąca jest wyższa niż przeciętnie stopa bezrobocia wśród młodych ludzi, ponieważ ta sytuacja rani ich godność, niweczy ich wiarę w przyszłość, zwiększa wrogość wobec społeczeństwa i niszczy ich osobowe zdolności i potencjalne możliwości.⁸⁾
Zmniejszenie spekulacji i bezmyślnego wydawania środków finansowych wraz ze wzrostem oszczędności i inwestycji w produkcję może być bardzo pomocne. Ale to nie będzie możliwe kiedy system wartości zachęca zarówno sektor publiczny jak i prywatny do życia ponad stan a oparte o odsetki pośrednictwo finansowe czyni to możliwym poprzez łatwe (np. poprzez użycie kart kredytowych – przyp. tłum.) branie kredytów, bez względu na co zostaną one ostatecznie użyte. Jeśli jednak banki są gotowe dzielić ryzyko i mieć udział w dochodach i stratach to finansowanie i kredyt jest dostępny na zakup dóbr realnych i usług (które system islamski stara się zapewnić), zaś banki będą bardziej ostrożnie pożyczać pieniądze i ekspansja kredytowa będzie następować zgodnie ze wzrostem gospodarki. Nieproduktywne i spekulacyjne wydatki będą stale spadały i więcej zasobów stanie się dostępnymi dla działalności produkcyjnej i rozwoju. To doprowadzi do większego wzrostu gospodarczego, zwiększenia możliwości zatrudnienia i stopniowego spadku bezrobocia.

3. SPRAWIEDLIWY PODZIAŁ
Nierówny podział zasobów finansowych w tradycyjnym systemie opartym na odsetkach jest obecnie powszechnie dostrzegany. Zgodnie z Arne Bigsten, „rozdysponowanie kapitału jest nawet bardziej nierówne niż ziemi” i „system bankowy ma skłonność do wzmacniania nierówności rozdysponowania kapitału”.⁹⁾ Powodem tego jest, jak wcześniej wskazano, oparte na odsetkach pośrednictwo finansowe mające skłonność do mocnego polegania na zabezpieczeniu i dające niewłaściwą ocenę wartości projektu lub ostatecznego wykorzystania finansowania. W sytuacji kiedy depozyty pochodzą z całości społeczeństwa, korzyści płyną w większości dla bogatych. Jak Mishan trafnie zauważył: „Zakładając, że różnice w bogactwie są znaczne, będzie nieuzasadnione dla pożyczkodawcy pożyczać tak samo dużo dla biedniejszych jak i dla bogatszych członków społeczeństwa lub pożyczać tę samą ilość środków na tych samych warunkach dla każdego z nich”.¹⁰⁾ Morgan Guarantee Trust Company, jeden z największych banków w USA przyznaje, że system finansowy zrezygnował z „finansowania zarówno dojrzewających małych firm lub venture capitalists” i „nie jest zachęcany, aby dostarczać środki po konkurencyjnych cenach nikomu poza największymi, najbardziej bogatymi w gotówkę firmami”.¹¹⁾
W przeciwieństwie do tego, nastawione na ryzyko i zysk udziały mogłyby w większym stopniu prowadzić do wprowadzenia sprawiedliwości. Ten system zmuszał finansistów do rozpatrywania wartości projektów, dając w ten sposób możliwość konkurowania inwestorów nawet z biednych i średnio zamożnych warstw społecznych w proponowaniu wartościowych projektów, z odpowiednią zdolnością zarządzania oraz wysoka reputacją i uczciwością. Pozwoli to społeczeństwu na włączenie do życia społecznego całej gamy możliwości istniejących w biednych i średnich warstwach społecznych. Może być w ten sposób uruchomiony wysoki poziom aktywności gospodarczej, jaki te warstwy mogą zapewnić w produkcji, zatrudnieniu i zaspokajaniu potrzeb.
Nie ma powodów, by zbyt obawiać się strat kredytów w ramach takiego finansowania. Doświadczenia Międzynarodowego Funduszu Rozwoju Rolnictwa (International Fund for Agricultural Development – IFAD) wskazują, że kredyt zapewniony większości przedsięwzięć prowadzonych przez biednych jest szybko spłacany z ich zwiększonych dochodów.¹²⁾ Inne programy małych kredytów dostarczają podobnych rezultatów w innych krajach. Niezależnie od tego byłoby pożądane jednak ubezpieczyć małe kredyty dając ochronę finansistom przed defraudacją i roztrwonieniem środków.

4. STABILNOŚĆ EKONOMICZNA
Aktywność ekonomiczna zmieniła się w okresie historii z wielu powodów, z których część, jak zjawiska natury, są trudne do usunięcia. Jednakże niestabilność ekonomiczna notowana przez ostatnie ponad trzy dekady jest rezultatem zaburzeń na rynkach finansowych. Jeden z ważnych powodów tej sytuacji, wg Miltona Friedmana, laureata nagrody Nobla, to chaotyczne zachowanie się stóp procentowych.¹³⁾ Wysoki poziom zmienności stóp procentowych daje wielką niepewność dla rynków inwestycji i czyni trudnym dla inwestorów podejmowanie długookresowych decyzji inwestycyjnych. To skłania zarówno pożyczkodawcę jak i pożyczkobiorcę do ucieczki w krótkookresowe kredyty. W rezultacie gwałtownie wzrasta ilość krótkookresowych długów, które odgrywają ważną rolę w destabilizowaniu rynków finansowych.
Ktoś może w tym miejscu zapytać, dlaczego wzrost krótkoterminowych długów może wzmacniać niestabilność. Dzieje się tak, ponieważ krótkookresowy dług jest łatwo wymagalny tak długo, jak długo pożyczkodawca jest tym zainteresowany. Jego spłata jest jednak trudna dla pożyczkobiorcy w sytuacji, gdy dług został związany w średnio- i długo-okresowe inwestycje z długim okresem wycofania tych środków. Zasadniczo nie ma niczego złego w utrzymywaniu uzasadnionej wielkości krótkoterminowego długu, na który islam zezwala, jeśli jest on wykorzystywany na finansowanie zakupu realnych dóbr i usług, to jednak nadmiar tego zadłużenia powoduje wykorzystywanie tych środków do spekulacji na rynkach zagranicznych walut, dóbr i akcji.
Wschodnioazjatycki kryzys w 1997 r. wyraźnie to zademonstrował. Wschodnie tygrysy miały zdrową politykę fiskalną, której mogłyby pozazdrościć im liczne kraje rozwijające się. Jednakże duża ilość dopływających krótkoterminowych funduszy pozwoliła na gwałtowny wzrost kredytów bankowych dla prywatnego sektora. To wytworzyło spekulacyjne przegrzanie na rynkach akcji i nieruchomości. Był to stary błąd pożyczania pod zabezpieczenie bez właściwego oceny ryzyka. Tak szybko, jak szybko wystąpił szok, nastąpił odpływ tych funduszy, które oparte były na środkach krótkoterminowych. To doprowadziło do nagłego spadku cen aktywów i kursów wymiany czyniąc pożyczkobiorców niezdolnymi do spłaty długów lokalnym bankom, które z kolei nie były w stanie spłacić swoich krótkookresowych długów bankom zagranicznym. W ten sposób pojawił się kryzys bankowy. MFW musiał przyjść z pomocą tym krajom poprzez zaangażowanie olbrzymich ilości kredytów. To co nastąpiło, to niemożność odzyskania przez banki zagraniczne swoich kredytów. Ciężar tych długów konsekwentnie został przeniesiony na rządy i ostatecznie na podatników tych krajów.
W 1998 r. upadek funduszu inwestycyjnego LTCM (Long-term Capital Management), był również spowodowany wysoką ilością krótkoterminowych długów. Dla zwiększenia swoich kapitałów fundusze są w stanie pożyczyć olbrzymie ilości środków, które wykorzystują do spekulacji na międzynarodowych rynkach towarów, akcji i walut zagranicznych, w konsekwencji destabilizując rynki finansowe na całym świecie. Dźwignia LTCM wynosiła 25:1, przed kryzysem wzrosła do 50:1 i osiągnęła poziom 167:1 po kryzysie.¹⁴⁾ Jeśliby System Rezerwy Federalnej nie przyszedł im z pomocą, to światowy system ekonomiczny zsunąłby się w przepaść poważnego kryzysu finansowego.
Duże zaufanie do krótkookresowych pożyczek wytworzyło znaczną niestabilność nawet na międzynarodowym rynku walutowym. Dzienny obrót na międzynarodowych rynkach handlu walutą wynosił 1.490 miliardów dolarów amerykańskich w kwietniu 1998 r.¹⁵⁾ i stanowił 49 razy tyle ile dzienny obrót w światowej wymianie towarowej.¹⁶⁾ To wykazuje, że olbrzymią większość transakcji na rynkach walut stanowią transakcje spekulacyjne. Wg Andrew Crocketta, Dyrektora Generalnego Banku Rozliczeń Międzynarodowych (BIS), „Nasze gospodarki stają się w ten sposób we wzrastającym stopniu podatne na załamanie systemu płatniczego”.¹⁷⁾
Jeśli więc nie jest wskazane, aby w większym stopniu opierać się na kredycie krótkoterminowym, to bardziej pożądaną rzeczą jest oprzeć się na kredytach długoterminowych i gotówce. Z tych dwóch, finansowanie gotówką jest bardziej pożądane, ponieważ wprowadza zdrowsze zasady do gospodarki poprzez staranniejszą ocenę finansowanych projektów.¹⁸⁾ Wielu sławnych w świecie naukowców jak Henry Simons, Hyman Minsky, Charles Kindleberger, Joan Robinson, G.L. Bach i Kenneth Rogoff podkreśla, że gospodarka, która w większym stopniu opiera się na gotówce będzie miała tendencje do bycia bardziej stabilną niż gospodarka oparta na kredytach.¹⁹⁾

WNIOSKI
Tak więc wygląda na to, że większe oparcie się na finansowaniu gotówkowym musi być konieczną częścią strategii systemu, który pragnie osiągać humanitarne cele zaspokojenia potrzeb, pełnego zatrudnienia, sprawiedliwej dystrybucji przychodów i bogactwa oraz stabilności ekonomicznej. Powód, dla którego kapitalizm nie jest w stanie zrealizować efektywnie tych celów nie jest spowodowany tym, że jego cele są niehumanitarne lub ludzie w krajach kapitalistycznych nie mają chęci ani zasobów potrzebnych do wypełnienia tych zadań. Podstawowy powód, to sprzeczność pomiędzy celami i strategią. Cele są humanitarne, wypływające z religijnej przeszłości, podczas gdy strategią jest społeczny darwinizm, oparty na koncepcji przeżycia najlepiej dostosowanego. Strategia ta opiera się głównie na stopie procentowej zastosowanej w celu realokacji zasobów finansowych. Daje to przewagę bogatym i pozwala im nie tylko koncentrować bogactwo ale również umożliwia wzrost nadmiernej i rozrzutnej konsumpcji. A to uniemożliwia osiąganie celów społecznych. To również w dużym stopniu umacnia niestabilność na międzynarodowych rynkach finansowych. Tak więc mają rację Mills i Presley konkludując to w ten sposób:
Istnieją dostateczne powody, dla których, patrząc z perspektywy lat, należy żałować, iż zakaz lichwy został naruszony w szesnastowiecznej Europie. W praktyce, z czego niezbyt zdawano sobie wówczas sprawę, rozsądek odwoływał się bardziej do przeciwnej lichwie oceny moralnej.²⁰⁾

---

Dr Chapra był głównym doradcą ekonomicznym w Saudi Arabian Monetary Agency (SAMA) do swego odejścia na emeryturę w październiku 1999 r. Obecnie jest doradcą w Islamic Research and Training Institute Islamic Development Bank, Jeddah. Jest on szeroko znanym badaczem zagadnień ekonomii islamskiej i finansów – za swój wkład w rozwój tych dziedzin (w okresie ponad trzech dziesięcioleci) uzyskał dwie międzynarodowe nagrody w 1990 r.: nagrodę króla Faysala International Award in Islamic Studies i nagrodę Islamic Development Bank Award in Islamic Economics. Od 2000 r. jest konsultantem IP Direct Group, która jest jedyną w Europie Środkowej firmą świadczącą usługi w zakresie bankowości i finansów bezodsetkowych. Więcej informacji: http://www.ipdirect.home.pl

PRZYPISY

---

1. To opracowanie jest w dużym stopniu zmienioną i uaktualniona wersją opracowania, „A Matter of Interest: The Rationale of Islam’s Anti-Interest Stance”, opublikowany w październiku 1992 r. w „Ahlan wa Sahlan” str. 38-41.
2. Dla Babilończyków, Żydów i chrześcijan sprawa odsetek, patrz, Johns, et.al. w: Hastings, Vol.12, str. 548-58; i Noonan, 1957, str. 20. Poglądy Hindusów, patrz Bokare, 1993, str. 168.
3. Patrz Biblia – Ezechiel, 18:8, 13, 7; 22:12. Patrz również Księga Wyjścia, 22: 25-27; Księga Kapłańska, 25:36-38; Księga Powtórzonego Prawa, 23:19; i Łukasz, 6:35.
4. Johns, et.al, str. 551.
5. Ten problem był dokładniej przedstawiony przez autora w Chapra, 1985, str. 19-29 i 107-145; 1992, str. 327-34; i 2000 a i b.
6. Dane zostały podane za tabelą „Consumption as percent of GDP” w IMF, 2000 Yearbook, str. 177-79.
7. OECD, Economic Outlook, December 1991, Table 2, str. 7; i June 2000, Table 22, str. 266.
8. Można by w tym miejscu zadać pytanie o bieżącą niska stopę bezrobocia w USA pomimo znacznego spadku oszczędności gospodarstw domowych. Jest wiele powodów takiej sytuacji. Jednym z najważniejszych jest duży dopływ zagranicznych funduszy, które „pozwoliły sfinansować wyraźny wzrost stopy wzrostu krajowych zasobów kapitałowych” (Peach i Steindel, September 2000, str. 1). Kiedy nastąpi odpływ lub jedynie zmniejszenie tych dopływów to będzie bardzo trudno utrzymać wysoką stopę wzrostu produktu i zatrudnienia. Dodatkowo giełda również może doświadczyć gwałtownego spadku.
9. Bigsten, 1987, str. 156.
10. Mishan, 1971, str. 205.
11. Morgan Guarantee Trust Company of New York, 1987, str. 7.
12. The Economist, 16 February 1985, str. 15.
13. Friendman, 1982, str. 4.
14. IMF, World Economic Outlook, December 1998, s.55. Dźwignia wskazuje wielkość pożyczek w stosunku do kapitałów własnych. Dźwignia o wartości 25:1 oznacza dług o wysokości 25 jednostek pieniężnych w stosunku do 1 jednostki pieniężnej kapitału własnego. Kiedy dźwignia jest wysoka to spłata długu przez pożyczkobiorcę staje się trudna w sytuacji spadku wartości aktywów.
15. Patrz tabela 1 biuletynu prasowego (Press Release) Banku Rozliczeń Międzynarodowych (BIS) z 19.10.1998, w którym zawarte są wstępne dane dotyczące badania wymiany walutowej dla kwietnia 1998 r. Takie badania prowadzone są przez BIS co trzy lata.
16. Światowa wymiana towarowa (import plus export) wyniosła 908,7 miliardów USD w kwietniu 1998 r. (IMF, International Financial Statistics, November 1998). Średni poziom dziennej światowej wymiany towarowej wyniósł więc w kwietniu 1998 r. tylko 30,3 miliarda USD.
17. BIS Press Release, 22 June 1994, str. 3.
18. Zob. IMF, World Economic Outlook, May 1998, str. 82.
19. Simons, 1948, str. 320; Minsky, 1975; patrz również: argumenty Minsky’ego cytowane przez Joan Robinson, Grudzień 1977, str. 1331; Kindleberger, 1978, str. 16; Bach, 1977, str. 182; i Rogoff, fall 1999, str. 211-46.
20. Mills i Presley, 1999, str. 120.

BIBLIOGRAFIA
Bach, G.L, Economics, An Introduction to Analysis and Policy (Englewood Cliff, NJ: Prentice Hall, 9th ed., 1977).
Bigsten, Arne, „Poverty, Inequality and Development”, w: Norman Gemmell, ed., Surveys in Development Economics (Oxford: Basil Blackwell, 1987), ss.135-77.
Bokare, M.G., Hindu-Economics: Eternal Economic Order (New Delhi: Janaki Prakashan, 1993).
Chapra M Umer, (1985), Towards a Just Monetary System (Leicester, U.K.: The Islamic Foundation, 1985).
Chapra M. Umer; Islam and the Economic Challenge (Leicester, U.K. The Islamic Foundation, 1992).
Chapra M. Umer, (2000a) „Alternative Visions of International Monetary Reforms”, niepublikowany tekst prezentowany na Czwartej Międzynarodowej Konferencji Ekonomii Islamskiej w Loughborough University, U.K., w sierpniu 2000.
Chapra M. Umer, (2000b), „Why has Islam Prohibited Interest: Rationale behind the Prohibition of Interest in Islam”, Review of Islamic Economics, nr 9, 2000, ss. 5-20.
Friendman, Milton, „The Yo-Yo U.S. Economy”, Newsweek, 15.2.1982, s.4.
IMF, International Financial Statistics, 2000 Yearbook.
IMF, World Economic Outlook and International Capital Markets, grudzień 1998.
Johns, C.H.W., et.al., „Usury”, w: James Hastings, Encyclopedia of Religion and Ethics (New York: Charles Seribner’s Sons, n.d.), Vol.12, ss. 548-58.
Kindleberger, Charles, Manias, Panics, and Crashes (London: MacMillan, 1978).
Mills, Paul i John Presley, Islamic Finance: Theory and Practice (London: Macmillan, 1999).
Minsky, Hyman, John Maynard Keynes (New York: Columbia University Press, 1975).
Mishan, E.S., Cost Benefit Analysis: An Introduction (New York: Praeger, 1971).
Morgan Guarantee Trust Company of New York, World Financial Markets, styczeń 1987.
Noonan, John The Scholastic Analysis of Usury (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1957).
OECD, Economic Outlook, grudzień 1991.
OECD, Economic Outlook, czerwiec 2000.
Peach, Richard i Charles Steindel, „A Nation of Spendthrifts? An Analysis of Trends in Personal and Gross Savings”, Current Issues in Economics and Finance, Federal Reserve Bank of New York, Vol. 6, nr 10, październik 2000.
Robinson, Joan, „What are the Questions?”, Journal of Economic Literature, grudzień 1977.
Rogoff, Kenneth, „International Institutions for Reducing Global Financial Instability”. The Journal of Economic Perspectives, jesień 1999, ss. 211-46.
Simons, Henry, Economic Policy for a Free Society (Chicago: University of Chicago Press, 1948).
cdn.