BANKI BEZ ODSETEK

CZY TO JEST MOŻLIWE?¹⁾

Artykuł Zakaz stosowania odsetek – czy jest to słuszne? (ZB 161) wskazuje na silne ekonomiczne umotywowanie zakazu stosowania odsetek, który występuje w największych systemach religijnych. Pomimo tego pytanie, na które należy odpowiedzieć, to czy istnieje alternatywa dla odsetek? Wiele osób, w tym wyznawcy islamu czy chrześcijaństwa może udzielić odpowiedzi przeczącej. Mogą oni uważać, że nawet jeśli są pewne nieprawidłowości związane ze stosowaniem odsetek, to muszą być one tolerowane ponieważ nie jest możliwe stworzenie systemu finansowego bez oprocentowania. Ich kluczowym argumentem jest to, że stopa procentowa jest ceną pieniądza i tak jak inne ceny odgrywa główną rolę w kształtowaniu podaży i popytu na źródła finansowania w każdej gospodarce. Jeśli odsetki będą zabronione, to jak zasoby finansowe będą mogły być mobilizowane i alokowane?

Może nie być różnicy w opiniach o konieczności istnienia realnej ceny rynkowej uruchamiającej przepływ oszczędności od oszczędzających i alokacji ich wśród inwestorów ale będą jednak różnice w opiniach, jaka cena (stopa procentowa) jest właściwa, jeśli celem jest zaspokojenie ludzkich potrzeb, pełne zatrudnienie, sprawiedliwa dystrybucja dochodów i bogactwa oraz stabilność gospodarcza.
Jak argumentowano w pierwszym opracowaniu, pośrednictwo finansowe oparte na oprocentowaniu niweczy starania optymalnego wypełnienia tych humanitarnych zadań. Względnie łatwa dostępność kredytu promuje życie ponad stan i przez to nie tylko wzmacnia makroekonomiczną nierównowagę i finansową niestabilność, ale również ogranicza zasoby dostępne dla zaspokojenia potrzeb i realizacji produktywnych inwestycji. Niższy wzrost gospodarczy idzie w parze ze strukturalnymi niedostosowaniami i innymi społeczno-ekonomicznymi czynnikami mającymi swój udział w spowolnieniu wzrostu inwestycji, produkcji i zatrudnienia.
Islam zatem zabrania stosowania odsetek, tak jak inne wielkie religie. To skłania do powszechniejszego zastosowania pieniądza gotówkowego. Jednakże, kiedy islam popiera stosowanie pieniądza gotówkowego, pozwala również na udzielanie kredytu, ale wyłącznie na dobra realne i usługi, a nie na spekulację (będzie to omówione dalej). Tak więc kiedy pośrednictwo finansowe w ekonomii islamskiej będzie wzrastać na bazie modelu udziałowca (poprzez udział w zyskach i stratach), kredyt również będzie odgrywał swoją rolę.

MUDARABA I MUSZARAKA
Najbardziej pożądaną formą islamskiego finansowania jest forma udziałów zwana PLS (poprzez udział w zyskach i stratach) w formie mudaraba (spółki komandytowej)²⁾ i muszaraka (spółki).³⁾ W obu tych formach finansowania, finansujący przedsięwzięcie dostarcza funduszy nie jako pożyczający, a raczej jako inwestor. Ma on udział w zyskach i stratach i nie jest zabezpieczony z góry na uzyskanie dodatniej stopy zwrotu, bez względu na efekty tego przedsięwzięcia. Straty muszą być pokryte przez niego w proporcji odpowiadającej jego udziałowi w całości finansowania, zaś zyski mogą być określone zgodnie z umową obu stron.⁴⁾ Jego odpowiedzialność pozostaje jednak ograniczona do wysokości zapewnionego przez niego finansowania i nie większej.
Dopóki akcje spółek akcyjnych uwzględniają zasady PLS to są one akceptowalne. Obecność dobrze zorganizowanego i właściwie uregulowanego rynku akcji może umożliwiać inwestorom rozporządzanie takimi akcjami kiedykolwiek sobie tego zażyczą i w ten sposób dawać inwestorom możliwości jakich nie daje finansowanie poprzez mudaraba i muszaraka i jakiej te formy finansowania nie są mu w stanie zaoferować. Akcje spółek akcyjnych mogą również służyć jako alternatywa dla obligacji skarbowych i obligacji przedsiębiorstw.

FAKTY HISTORYCZNE
Już we wczesnych etapach historii islamu, muzułmanie ustanowili system mobilizacji zasobów finansowych dla celów produkcyjnych bez stosowania odsetek. Było to czynione na bazie udziałów PLS w formie mudaraba i muszaraka. Wg profesora Udovitcha, ta forma finansowania pomagała zorganizować „cały zasób monetarnych źródeł średniowiecznego świata islamu” do finansowania rolnictwa, rzemiosła, manufaktur i handlu zagranicznego. Były one wykorzystywane nie tylko przez muzułmanów, ale również przez żydów i chrześcijan ⁵⁾, świadcząc, że oprocentowane pożyczki i inne praktyki lichwiarskie nie były powszechnie stosowane.⁶⁾
Wg Goiteina, naruszenie żydowskiego, chrześcijańskiego i islamskiego prawa zakazującego stosowania odsetek zostało „tylko raz odnotowane w zapiskach sądowych, mimo niezwykle dużej ilości dokumentów związanych z pożyczkami” ⁷⁾. Schatzmiller zaś doszedł do wniosku, że „kapitał finansowy został zbudowany we wczesnym okresie przez znaczną ilość właścicieli funduszy pieniężnych i kruszców bez łamania zakazu lichwy (arab. ribâ), nie ograniczony tym prawem w żaden sposób”.⁸⁾
Bankierzy we wczesnym okresie islamu zwani byli sarrafs. W czasach kalifa ‘Abbasid al-Muqtadir (908-933), zaczęli oni tworzyć zasadnicze funkcje nowoczesnych banków.⁹⁾ Mieli oni własny rynek, coś podobnego jak obecny Wall Street w Nowym Jorku i Lombard Street w Londynie i dostarczali oni większości bankowych usług dla handlu, przemysłu i rolnictwa w ramach możliwości ówczesnego środowiska technologicznego.¹⁰⁾ Jednakże do czasu, dopóki ich instytucji nie można było nazwać bankami we współczesnym sensie tego słowa, profesor Udovitch woli nazywać ich „bankierami bez banków”.¹¹⁾
Rozległa mobilizacja oszczędności i ich dostępność dla prowadzących działalność gospodarczą zapewniała olbrzymie przyspieszenie we wzroście produkcji i handlu na terenach od Maroka i Hiszpanii na zachodzie, do Indii i Chin na wschodzie, Centralnej Azji na północy i Afryce na południu. Jest to wyraźnie widoczne nie tylko w dostępnych dokumentach historycznych, ale również poprzez znaleziska monet islamskich z wieków VII – XI w wielu regionach Rosji, Finlandii, Szwecji, Norwegii, Wysp Brytyjskich i Islandii – krajów, które leżały na krańcach ówczesnego świata islamu.¹²⁾
Z powodu licznych historycznych okoliczności, świat islamu stracił swą technologiczną i ekonomiczną witalność.¹³⁾ Odtąd liczne instytucje islamu, w tym islamski system pośrednictwa finansowego został zastąpiony przez instytucje świata zachodniego. Jednakże, niezależność krajów islamskich umożliwia odrodzenie islamu i widoczna jest tęsknota do stopniowej odnowy większości tych zaniedbanych instytucji, w tym również islamskiego systemu finansowego.
To skłania do zastanowienia się, czy te metody ponownie mogą odegrać tę samą ożywiającą rolę w przyspieszeniu inwestycji i promowaniu zdrowego wzrostu tak jak to czyniły w przeszłości. Nie ma racjonalnych przesłanek wskazujących, że będzie inaczej. Technologiczny postęp, który nastąpił do tego czasu – szybsze środki transportu i komunikacji, lepszy system księgowy i techniki audytu oraz technologia informacyjna, może jedynie uczynić stosowanie tych metod łatwiejszymi w porównaniu z przeszłością. Technologie te mogą zapewnić właściwy zapis, określenie kosztów i zysków w sposób dokładniejszy, zapewniając większą przejrzystość działań, nadzór i kontrolę.
Nie jest jednak możliwe, aby finansowanie w formie mudaraba i muszaraka zapewniły zaspokojenie wszelkich potrzeb finansowych. Od kiedy szariat ¹⁴⁾ stara się w realistyczny sposób zaspokoić wypełnienie wszystkich istotnych potrzeb finansowych bez kompromisu w realizacji celów społeczno-ekonomicznych, może on dopuszczać liczne kredytowe formy finansowania. Wszystkie one są powiązane z handlem dobrami realnymi i usługami i mają umożliwić dostęp człowiekowi do potrzebnych mu dóbr i usług bez zastosowania odsetek. Wszystkie one obarczone są mniejszym ryzykiem niż finansowanie w formie udziału w zyskach i stratach przedsięwzięć. Najbardziej znana z nich to murabaha¹⁵⁾, idżara (leasing), salam¹⁶⁾ i istisna ¹⁷⁾. Te techniki wraz z mudaraba i muszaraka, mają razem zdolność wypełnienia wszelkich niezbędnych potrzeb finansowych zarówno w sektorze publicznym jak i prywatnym.
Odkąd stopa zwrotu we wszystkich metodach finansowania sprzedaży w oparciu o kredyt na lichwę jest określona z wyprzedzeniem, odwrotnie niż w murabaha i muszaraka, szariat postawił pewne warunki dla ich dopuszczalności. Te warunki zmierzają do tego aby finansujący ponosił co najmniej pewne ryzyko i aby interes pożyczkobiorcy był również chroniony. Właściwe zachowanie tych warunków nie pozwoli żadnej z tych metod przekształcić się w formę finansowania zmierzającą do obejścia zakazu stosowania odsetek.

ZARZUTY
Mimo to podnoszonych jest cały szereg zarzutów przeciwko odnowie tych metod finansowania we współczesnych czasach. Niektóre z tych zarzutów to:
(I) UPADEK MORALNY
Po pierwsze, podnosi się argument, że we współczesnym czasach kiedy poziom moralności indywidualnej jest godny pożałowania, jaka jest gwarancja, że przedsięwzięcia finansowane przez banki wykażą prawdziwy poziom zysku? Siły rynkowe zajmą się same tym problemem w całej rozciągłości kiedy system zacznie działać. Nie będzie tak, że jedno lub dwa przedsięwzięcia pożyczają środki z banków. Będzie ich raczej tysiące i ci, którzy będą oszukiwać będą narażeni, że w rezultacie ich deklaracje zostaną porównane z tymi, którzy są uczciwi. Tak więc oni sami zaszkodzą swemu długookresowemu interesowi poprzez uzyskanie słabej oceny kredytowej. Będzie to odsuwało ich od finansowania w przyszłości, ponieważ te oceny nie będą jedynie krążyły między bankami ale również będą publicznie dostępne.
Oprócz tego będą musiały zostać podjęte pewne przedsięwzięcia instytucjonalne w celu ochrony banków i umożliwienia im działania. Może to obejmować ustanowienie, z pomocą banku centralnego i banków komercyjnych, pewnej liczby pomocniczych lub wspólnych instytucji w sektorze prywatnym, do zbierania danych o firmach w celu określania ich zdolności kredytowej, do oceny projektów i do audytu rachunków przedsięwzięć poleconych im przez banki.¹⁸⁾ Odkąd firmy nie będą chciały posiadać niskich ocen kredytowych (ratingów) lub będą podlegały surowym warunkom audytu prowadzonego przez takie organizacje, dostrzegą w tym własny interes, aby deklarować prawdziwy poziom zysku.
(II) EROZJA DEPOZYTÓW
Po drugie, może być podnoszony argument, że odkąd liczba depozytariuszy z awersją do ryzyka będzie rosła, mogą oni odchodzić od banków działających w systemie, w którym jest możliwość erozji ich depozytów w wyniku strat, na jakie narażone są banki. Nie musi się jednak tak dziać, ponieważ nie wszystkie depozyty będą narażone na udział w zyskach i stratach. Banki islamskie, tak jak banki kapitalistyczne, mają różne kategorie depozytów – depozyty na żądanie i depozyty lokacyjne o różnych długościach trwania lokat. Depozyty na żądanie będą zabezpieczone i w ten sposób nie będą narażone na udział w zyskach i stratach. Nie będą one narażone na żaden rodzaj ryzyka. Pożądane będzie jednak ich częściowe lub całkowite zabezpieczenie poprzez system ubezpieczenia wkładów. Tak więc nie ma powodów, dla którego depozyty na żądanie miałyby być przenoszone gdzie indziej.
Depozyty inwestycyjne brałyby udział w zyskach i stratach. Byłoby jednak możliwe, aby banki minimalizowały możliwość strat poprzez dywersyfikację swego portfela aktywów, efektywnie zarządzając swoim ryzykiem i budując rezerwy na wypadek wystąpienia strat. Jest również możliwe, aby oferowały one swym klientom różne rodzaje lokat inwestycyjnych niosących ze sobą różny poziom ryzyka, w celu przyciągnięcia nawet inwestorów o wysokiej awersji do ryzyka.
Tym niemniej możliwość wystąpienia strat zawsze pozostanie. Ale jeśli ryzyko strat nie zmniejsza inwestycji w przedsięwzięcia w gospodarce i w spółki akcyjne to nie ma powodów, by sądzić, że ryzyko strat na lokatach inwestycyjnych będzie redukowało ich ilości. Rozszerzenie tego ryzyka będzie miało pozytywny wpływ na kondycję banków działających wg tych zasad. To uczyni banki bardziej starannymi w finansowaniu swoich klientów. W ten sposób zostanie zminimalizowana duża ilość nietrafionych kredytów występujących w konwencjonalnych bankach, u podłoża których leży błędne przekonanie, że banki te otrzymają zwrot kredytów wraz z odsetkami. To spowoduje również usunięcie poważnego źródła wewnętrznej sprzeczności i niestabilności w konwencjonalnym systemie bankowym, mającym swą przyczynę w fakcie, że aktywa banku wystawione są na ryzyko, podczas gdy depozyty będące pokryciem tych aktywów nie mają udziału w tym ryzyku. Będzie to również wywierać pozytywny wpływ na właścicieli lokat, motywując ich aby z większym zainteresowaniem zajmowali się swoimi bankami. Będą oni więc wymagali od banków większej przejrzystości działania.
DOTYCHCZASOWE SUKCESY
Pierwszy w pełni działający na tych zasadach islamski bank został założony w Dubaju w marcu 1975 r. Po nim gwałtownie pojawiły się kolejne. Na koniec 1997 r. na całym świecie działało ponad 176 banków i instytucji finansowych, dysponujących aktywami o wartości 147,7 mld dolarów amerykańskich. Kwota ta nie obejmuje rachunków, które konwencjonalne banki otworzyły w krajach muzułmańskich i nie – muzułmańskich dla swoich klientów, którzy chcą unikać odsetek. Gwałtowny wzrost potwierdza, że islamska bankowość jest nie tylko możliwa do pomyślenia, ale wykonalna i realna. Raport przygotowany przez dr Traute Wohlers-Scharfa dla Centrum Rozwoju OECD potwierdza, że banki islamskie „przyciągnęły dotychczas nietknięty segment islamskiej populacji, która z powodów religijnych pozostawała poza obiegiem finansowym”. Banki islamskie „uzyskały również znaczące zyski dla swoich udziałowców i depozytariuszy inwestycyjnych. To wskazuje, że koncepcja wolnego od odsetek finansowania może funkcjonować we współczesnych realiach”.¹⁹⁾
To co jest również zadziwiające to gwałtowny wzrost ilości publikacji teoretycznych i praktycznych dotyczących tego tematu. Różne koncepcje związane z islamska formą finansowania zostały wyjaśnione w większym stopniu niż było to na początku, w momencie rozpoczęcia tego typu działań. Potrzeba rozwiązania szeregu problemów, z którymi zetknęły się banki islamskie pozwoliła również stworzyć liczne opracowania prawne i monografie o doskonałej jakości i sformułować prawne podstawy wprowadzania idżtihad²⁰⁾. Nie tylko islamskie ale również nieislamskie i nie wyłącznie islamskie instytucje takie jak Islamski Bank Rozwoju, Międzynarodowe Stowarzyszenie Banków Islamskich i Rady Legislacyjne Fiqh różnych islamskich banków ale również międzynarodowe organizacje takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Bank Rozliczeń Międzynarodowych wykazują wzmożone zainteresowanie tym przedmiotem. Liczne zachodnie uniwersytety, w tym Harvard Law School i Rice University w USA oraz uniwersytety w Durham i Loughborough w Wielkiej Brytanii, zorganizowały wykłady i seminaria na te tematy i zainicjowały program nauczania pozwalający uzyskać stopnie magisterskie i doktorskie w zakresie islamskiej ekonomii i finansów. Coś, co może być pośrednio odpowiedzialne za ten wzrost popularności islamskich finansów to jest poszukiwanie „nowej architektury” dla finansów międzynarodowych widoczne nawet w świecie zachodnim, a będące rezultatem powtarzających się kryzysów międzynarodowego systemu finansowego w ostatnich trzech dekadach. Widocznym staje się fakt, że system oparty w większym stopniu na gotówce, a mniej na długu będzie w stanie zmniejszyć intensywność i częstotliwość tych kryzysów. Tak więc można z pełną odpowiedzialnością oświadczyć, że generalnie nastąpił wielki postęp w różnych kierunkach rozwoju tego systemu. (…)²³⁾

PRZYPISY
1. Jest to poważnie zmieniona i uaktualniona wersja opracowania noszącego ten sam tytuł i opublikowanego w wydanym w sierpniu 1993 r. piśmie Ahlan wa Sahlan, str. 11-14.
2. Mudaraba (spółka komandytowa) jest to porozumienie pomiędzy dwiema lub większą liczbą osób, gdzie jedna lub więcej z tych osób dostarcza finansowania, podczas gdy pozostali prowadzą przedsięwzięcie. Celem takiej spółki jest prowadzenie handlu, działalność produkcyjna czy też świadczenie usługi w celu wypracowania zysku. Zysk może być dzielony między finansującym a prowadzącymi spółkę w uzgodnionych proporcjach. Strata jednak musi być pokryta przez finansującego w proporcji do jego udziału w całości kapitału spółki. Strata prowadzącego spółkę polega na tym, że nie uzyska on spodziewanego zysku ze swej działalności.
3. Muszaraka (spółka): jest również porozumieniem pomiędzy dwiema lub większą ilością osób. Jednakże w przeciwieństwie do mudaraba, wszyscy wspólnicy wnoszą do przedsięwzięcia zarówno środki finansowe, jak również są udziałowcami i sprawującymi zarząd, chociaż niekoniecznie w równym stopniu. Ich udział w zyskach może wynikać z porozumienia ale udział w stratach musi być proporcjonalny do ich udziału w kapitale spółki.
4. Wg szkoły Shafi’i nawet zysk powinien być dzielony proporcjonalnie w stosunku do udziału w kapitale. Wynika to z założenia, że umiejętności menedżerskie są trudne do wyceny, zaś praca będzie traktowana równo. Jednakże jeśli dwóch wspólników ma udziały w kapitale zaś jeden z nich ma udział w pracy, to nawet wg szkoły Shafi’i, udział w zyskach pracującego wspólnika może być wyższy.
5. Udovitch, 1970, str. 180 i 261.
6. Udovitch, 1981, str. 257, patrz również str. 268.
7. Goitein, 1967, str. 235 i 250 odpowiednio. Patrz również Goitein, 1966, str. 271-274.
8. Schatzmiller, 1994, str. 102.
9. Fischel, 1992.
10. Duri, 1986, str. 898.
11. Udovitch, 1981.
12. Kramers, 1952, str. 100, patrz również Chapra, 2000, str. 193-252.
13. Dyskusja na ten temat, patrz Chapra, 2000, str. 193-252.
14. Szariat – prawo islamu oparte na Koranie i Sunnie, rodzaj common law.
15. Murabaha (zwane również bay‘ mu’ajjal) jest to umowa handlowa gdzie sprzedający nabywa dobra poszukiwane przez kupującego i sprzedaje mu je po uzgodnionej rynkowej cenie, zaś płatność następuje w określonym okresie czasu w ratach lub w całości kwoty. Sprzedający bierze na siebie odpowiedzialność za towar do momentu dostarczenia go kupującemu.
16. Salam jest to umowa handlowa gdzie pełna płatność jest w formie przedpłaty w zamian za zobowiązanie dostarczenia danych dóbr w przyszłym uzgodnionym czasie. Nie jest to zakup spekulacyjny jak forward ponieważ musi być wniesiona cała zapłata a nie tylko różnica wartości (jak w przypadku transakcji forward – przyp. tłum.). Zgodnie z tym porozumieniem, np. rolnik może zabezpieczyć sobie niezbędne środki finansowe przez sprzedaż tylko części swej spodziewanej produkcji.
17. Istisna jest to umowa handlowa gdzie producent (kontraktor) zgadza się wyprodukować (wybudować) i dostarczyć pewne dobro (lub obiekt) w danej cenie w określonym czasie w przyszłości. Ta umowa, podobnie jak salam, jest wyjątkiem w ogólnych zasadach praw szariatu, które nie pozwalają sprzedawcy sprzedawać czegoś czego nie jest właścicielem lub czego nie posiada. Jednakże w przeciwieństwie do salam, cena nie musi być zapłacona zaliczkowo. Może być ona zapłacona w ratach zgodnie w ustaleniami stron lub częściowo na końcu i rozliczona później zgodnie z ustaleniami.
18. Opracowanie o naturze i roli tych instytucji, patrz Chapra, 1985, str. 174-81.
19. Wohlers-Scharf, 1983, str. 11-12.
20. Idżtihad – arab. wysiłek, wywodzenie nowych praw i zasad islamskich w opraciu o Koran i Sunnę.
21. We współczesnych systemach finansowych jest to bank centralny.
22. Umma – wspólnota, naród muzułmański.
23. W dalszej części art. autor omawia praktyczne problemy oraz daje rady rządom krajów muzułmańskich, jak mogą wspomóc islamską bankowość. Rady te są ważną wskazówką również dla rządów jednoczącej się Europy, a zwłaszcza polskich polityków. Zainteresowani znajdą pełną wersję tekstu na naszej stronie internetowej. Tam też znajduje się jego wersja oryginalna (jak zwykle w takich wypadkach kiedy dysponujemy oryginałem tłumaczenia).


BIBLIOGRAFIA
Chapra, M.Umer (1985), Towards a Just Monetary System (Leicester: The Islamic Foundation).
Chapra, M.Umer. (2000), The Future of Economics: an Islamic Perspective (Leicester: The Islamic Foundation), ss. 193-252.
Duri, A.A.(1986), Baghdad, The Encyclopaedia of Islam (Leiden, E.S. Brill), Vol.1, ss. 894-909.
Fischel, W.J. (1992), „Djahbadh”, w: Encyclopaedia of Islam, Vol.2, ss. 382-3.
Goitein, S.D. (1966), Studies in Islamic History and Institutions (Leiden: Brill).
Goitein, S.D.(1967), A Mediterranean Society (Berkley and Los Angeles: University of California Press).
Kramers, J.H. (1952), „Geography and Commerce”, w: T. Arnold and A. Guillaume (red.), The Legacy of Islam (London: Oxford University Press).
Schatzmiller, Maya (1994), Labor in the Medieval Islamic World (Leiden: Brill).
Udovitch, Abraham (1970), Partnership and Profit in Early Islam (Princeton, NJ: Princeton University Press).
Udovitch Abraham (1981), Bankers without Banks: Commerce, Banking and Society in the Islamic World of Middle Ages, Princeton Near East Paper nr 30 (Princeton, NJ: Princeton University Press).
Wohlers-Scharf, Traute (1983), Arab and Islamic Banks (Paris: OECD).


TEGO SAMEGO AUTORA
Towards a Just Monetary System (Leicester, U.K.: The Islamic Foundation, 1985).
Objectives of the Islamic Economic Order (Leicester, U.K.: The Islamic Foundation, 1977)
The Islamic Welfare State and its Role in the Economy (Leicester, U.K.: The Islamic Foundation, 1979).
Islam and the Economic Challenge (Leicester, U.K.: The Islamic Foundation, 1992).
Islamic and Economic Development (Islamabad: The International Institute of Islamic Thought and the Islamic Research Institute, 1992).
What is Islamic Economics? (Jeddah: Islamic Research and Training Institute/ Islamic Development Bank, 1996).
The Future of Economics: an Islamic Perspective (Leicester: The Islamic Foundation, 2000).
Regulation and Supervision of Islamic Banks, napisany wraz z Tariqullah Khan (Jeddah: Islamic Research and Training Institute/Islamic Development Bank, 2000).