RECENZJA:
Z HISTORII SPORU O SOCJOBIOLOGIĘ
Książka "Człowiek, zwierzę społeczne" to wybór
głośnych i znaczących tekstów, związanych z "problemem
socjobiologii" - nauki, którą w latach siedemdziesiątych
zapoczątkował Edward O.Wilson - rozbudowaną dalej przez
jego sojuszników oraz zwolenników, pod ciśnieniem
rozlicznych ataków zdecydowanych krytyków oraz
przeciwników. Skierowane one były przeciwko dwu kolejnym
pracom amerykańskiego badacza, tj. "Sociobiology: The New
Synthesis" (Harvard 1975) oraz "On Human Nature" (Harvard
1978), przełożonej na język polski w r. 1988 ("O naturze
ludzkiej").
Omawiana praca składa się z trzech części. Pierwsza
zawiera rozprawy i fragmenty większych publikacji, które
przygotowywały horyzont intelektualny dla rozwoju i
możliwości powstania socjobiologii jako nauki
samodzielnej. Są to teksty: Niko Tinbergena, Earla
W.Counta, Lionela Tigera, Robina Foxa, Pierre'a L.vanden
Berghe'a, Rogera D.Mastersa, Freda H.Wilhoite'a jr., Johna
B.Calhouna i Johna Crooka. Ich punktem wyjścia jest wiedza
etologiczna, genetyczna oraz ekologiczna o zwierzętach,
szczególnie o ich życiu socjalnym, przy pomocy której
starają się pogłębić zrozumienie analogicznych zjawisk w
społecznym życiu człowieka.
Druga część niniejszej książki to teksty, które
możnaby zaliczyć do "kanonu teoretycznego socjobiologii".
Składają się na nią istotne fragmenty rozprawy Wilsona
pt."Sociobiology", atakże artykuły pisane w duchu
paradygmatu socjobiologii, określajacego przyszłość
socjologii i nauk społecznych we współpracy z biologią i
jej dziedzinami. Autorzy wyboru zamieścili tu, oprócz
wypowiedzi Wilsona, publikacje następująych myślicieli:
Richarda D.Alexandra, van Berghe'a, Stevena J.C. i Alice
Schlegelów, J.S.Lockarda, L. L.McDonalda, D.A.Clifforda,
R. Martineza oraz Richarda Lynna. Istotną własnością
przedstawionych tutaj koncepcji jest eksponowanie tez
socjobiologii mówią- cych, iż "gros" ludzkich zachowań
społecznych o charakterze etycznym, politycznym,
religijnym, zwyczajowym, obyczajowym, rodzinnym itd, ma u
swej podstawy determinacje genetyczne, wynikające z
pewnego "interesu genu", powstałego w wyniku pozytywnej
selekcji drogą doboru naturalnego, czego wcześniej ludzie
sobie nie uświadamiali, poszukując prawidłowości tych
zachowań wyłącznie w specyfice i autonomii społecznego
istnienia ludzi.
Część trzecia zawiera rozprawy o charakterze
dyskusyjnym, odzwierciedlające atmosferę "sporu o
socjobiologię" oraz jego przebieg. Główny atak krytyków
skoncentrowany jest na oskarżaniu Wilsona o hołdowanie
zasadzie ścisłego "determinizmu biologicznego" w
odniesieniu do człowieka i jego życia indywidualnego oraz
społecznego. Przy okazji twierdzi się, że jego pogląd to
współczesna forma socjaldarwinizmu i że głosi idee, które
służyły i mogą posłużyć dla celów politycznych o
charakterze prawicowo-konserwa- tywnym, nacjonalistycznym
oraz rasistowskim, jako uzasadnienie niesprawiedliwej
struktury spo- łecznej we współczesnych pańs- twach.
Między tekstami tej części znajduje się też odpowiedź
autorstwa Wilsona, broniąca idei socjobiologii, wyrażająca
oburzenie na sposob przeprowadzania krytki, przekraczający
granice dobrych manier oraz szermujący argumentacją
ideologiczną i bardzo często nie naukową. Autorzy wyboru
przedstawili te teksty krytyczne w kolejności od
najbardziej zjadliwych po wyważone krytycznie, dążące do
obiektywnego ujęcia problematyki i oddania sprawiedliwości
zamysłowi Wilsona. Znajdują się więc tu wypowiedzi
Marshalla Sahlinsa, Richarda C.Lewontina, Elizabeth Allen
z grupą przyjaciół, Stephena J.Goulda, Michaela A.Simona,
Johna D. Baldwina i Janice I. Baldwin oraz Petera Singera.
Całość omawianego wyboru otwiera ciekawy wstęp
autorstwa B. Szackiej, porządkujący oraz systematyzujący,
wyjaśniający logikę wyboru, sens wyboru, przypominający
jednocześnie tło i chronologię dyskusji, w wyniku której
powstawały teksty zamieszczone w niniejszej książce.
Problem socjobiologii to niewątpliwie logiczna
konsekwen- cja rozwoju nauk
biologicznych w ostatnim półwieczu oraz rozwój świadomości
człowiek w kierunku uświadomienia sobie tkwiący zagrożeń w
rozwijającej się cywilizacji technicznej. Mogła ona
powstać z inspiracji myśli niemiecko-austriackiej i
angloamerykańskiej, inspirowanych u swej podstawy teorią
ewolucji Darwina, która po odkryciu w swym dalszym rozwoju
"ewoluowała" w kolejne formy tzw. "Syntetycznych Teorii
Ewolucji", budowanych przez E. Heckla, E.Macha, G.Simmela,
T. Huxleya, E.Mayra, J.Huxleya, G. Simmpsona,
C.D.Waddingtona, M. Eigena, K.R.Poppera, K.Lorenza,
R.Riedla, F.M.Wuketitsa i wieli innych, wyłaniając z
siebie za sprawą G.Vollmera tzw. "Ewolucyjną teorię
poznania" i szereg innych poglądów filozoficznych
związanych z ewolucjonizmem, które należałoby określić
ogólnym mianem "filozofii ewolucyjno- ekologicznych", do
których w linii prostej należy socjobiologia.
Rozwój takiego modelu myślenia jest inspirowany w
związku z eksploatacją na poziomie filozoficznym sukcesów
badawczych szeregu dyscyplin biologicznych, np. etologii,
genetyki (szczególnie genetyki populacji), ekologii,
paleontologii, neurofizjologii itd., dostarczających
ogromnej wiedzy na temat człowieka, świata zwierzęcego we
wzajemnym związku pomiędzy nimi i światem przyrody
nieożywionej, co daje szansę budowania kolejnych faz
"Syntetycznych Teorii Ewolucji". Powstająca w ten sposób
wiedza zmusza ludzi trzeźwo myślących, logicznie i
realistycznie zorientowanych do odrzucenia aksjomatu
dogmatycznego o stworzeniu i nadprzyrodzonym pochodzeniu
życia, a także od podważenia tezy, iż sposób jego
istnienia całkowicie zależy od jego środowiska. Ten
ostatni fakt stał się zresztą w świadomości ludzkiej jedną
z wartości, którą należy szczególnie docenić, bowiem
zagłada środowiska jest równoznaczna z zagładą świata
żywego oraz człowieka jako gatunku biologicznego,
należacego do niego. Środowisko bowiem o tyle jest
wartościowe, że jest podstawą aktualnego istnienia i
stanowi warunek konieczny dalszego jego ewoluowania oraz
dalszego pomyślnego istnienia. Nauka określona mianem
socjobiologii zdaje się stawiać sobie przede wszystkim za
zadanie uświadomienie tego stanu rzeczy badaczom
człowieka, tj. socjologom i antropologom, a także ogółowi
społeczeństwa naszego globu, mknącego w przestrzeni
kosmicznej na statku - planecie Ziemi.
Powstałe przy tej okazji krytyki oraz spory są
wynikiem nieporozumień, posługiwaniem się nieadekwatnymi
do rzeczywistości modelami jej rozumienia, brakiem
kompetentnej wiedzy biologicznej i wreszcie przekonaniami
religijnymi oraz uprzedzeniami ideologicznymi, które na
dobrą sprawę nic wspólnego z nauką jako taką nie mają, a
mogą posłużyć jedynia do dezawuacji jej wyników oraz
siania niepotrzebnych resentymentów wśród ludzi. Niektóre
jednak krytki wynikły z przyczyny samego Wilsona, który
nieodpowiedzialnie wyeksponował szereg swych pogłądów,
odrywając je od kontekstu całości i przy okazji
absolutyzując, bowiem należy pamiętać, iż życie społeczne
człowieka, choć determinowane częściowo biologicznie, jako
byt "sam w sobie" tworzy dziedzinę prawie samoistną i może
wszelkie wpływy determinacji biologicznej nieświadomie
albo i celowo zawieszać. Na tym przecież polega wyjątkowa
pozycja człowieka w Kosmosie. Inna rzecz, że wiele krytyk
ma swe źródła w myśli, określającej się mianem
"humanizmu", nacechowanej dualizmem oraz idealizmem,
odrywającej człowieka od naturalnego jego środowiska i
rozrywającej jego byt jednostkowy na dwie przeciwstawne
sobie komponenty: duszę i ciało.
Przyjmując więc
twierdzenia apodyktyczne w imieniu owego "humanizmu",
opartego na pewnym neokartezjańskim typie racjonalności,
które odrywa bycie przyrodnicze człowieka od bycia
kulturowego, w praktyce przeciwstawia jego uniwersalia
biologiczne kulturowym, co wcześniej czy później musi
prowadzić ów byt do samounicestwienia. Jest bowiem tak, co
podkreśla wielu wybitnych myślicieli (Lorenz, van den
Berghe), że jeśli przyrodnicy i biolodzy znają i rozumieją
kulturę i ducha człowieka, to tzw. "humaniści" nie znają
natury cielesnej i biologicznej człowieka, a ich
wypowiedzi zaświadczają jedynie o ich dyletantyźmie i
ujawniają chęć uzurpacji prawa do "jedynie prawdziwego
sądu" na ten temat, co uniemożliwia jakąkolwiek sensowną
dyskusję. Ów brak korespondencji wynika właśnie z braku
kompetencji i obopólnego zrozumienia stron dyskusji, w
wyniku czego staje się ona jałowa i bezproduktywna.
Filozofia ewolucyjno-ekologiczna i jej dziedziny:
"Ewolucyjna Teoria Poznania" oraz socjobiologia nie
roszczą sobie bowiem prawa do całkowitych i absolutnych
wyjaś- nień, ale chcą pokazać inne ważne strony
zagadnienia istnienia człowieka we Wszechświecie, z którym
jest on powiązany sieciami sprzężeń zwrotnych, bez których
istnieć nie może. Nadto upominają się ci myśliciele o to,
by wreszcie ludzie zrozumieli, że wywiedli swój byt ludzki
w dziejowym procesie ewolucji z przyrody, a więc sfera ich
kultury jest jakby formą przedłużenia tego sposobu
ludzkiego istnienia; przedłużenia bytu w przyrodzie i jako
taka, musi ów moment przyrody zawierać w ramach szeroko
pojmowanej kultury.
Dobrze się więc stało, że B.Szacka i J.Szacki
przygotowali i udostępnili polskiemu czytelnikowi i całej
publiczności polskiej ten fragment myśli światowej dzisiaj
ważny, szczególnie w kontekście przemian jakie zachodzą w
Polsce i świecie. Lepiej bowiem później, niż wcale. Należy
też wspomnieć, iż istnieje polska tradycja, na którą
składają się poglądy, np. W.Schaffera, J.Dębowskiego,
R.J.Wojtusiaka, Wł. Grodzińskiego, W.J.H. Kunickiego-
Golgfingera i wielu innych badaczy, w oparciu o którą
poglądy przedstawione w tej pracy mogą znaleść zrozumienie
i doczekać się twórczej kontynuacji.
Ignacy S.Fiut
Człowiek, zwierzą społeczne, Wybór pod red. Barbary
Szackiej i Jakuba Szackiego, Warszawa 1991 (Czytelnik), s.
536.
INFORMACJA O PRODUKCJI WYDAWNICZEJ I FILMOWEJ
FUNDACJI EKOLOGICZNEJ "SILESIA"
Fundacja Ekologiczna "Silesia" (Powstańców 41a/611,
40-950 Katowice, tel. 1-55-13-72, 1-55- 30-65, Bank Śląski
VII O/Katowice 312608-9380-132-3) informuje, że w
siedzibie Fundacji lub za zaliczeniem pocztowym można
nabyć:
A. Wydawnictwa
W ramach "Biblioteczki Fundacji Ekologicznej
'Silesia'":
1. Tadeusz Przybylski - "Zagrożenie środowiska
przyrodniczego w województwie katowickim"
- 10.000 zł
2. Wojciech Radecki - "Prawa i obowiązki obywatela w
dziedzinie ochrony środowiska
- 10.000 zł
3. Franciszek Piontek - "O współzależnościach między
ekonomią i ekologią"
- 10.000 zł
Ponadto:
1. Jolanta Matiakowska - "Ekoalarm"
- 5.000 zł
2. Wojciech Beblo - "Polityka Ochrony Środowiska w
województwie katowickim"
- 10.000 zł
3. Ekologia `92
- 35.000 zł
B. Filmy (na kasetach VHS)
W ramach "Filmoteki Fundacji Ekologicznej 'Silesia'":
1. "Złe powietrze"
- 100.000 zł
2. "Śmierć czai się w metalach"
100.000 zł
* * * * *
Serdecznie dziękujemy wszystkim zainteresowanym
książką "Co się dzieje z Morzem Bałtyckim?" za chęć pomocy
w kolportażu oraz informujemy, że gdy tylko owa pozycja
będzie przygotowana do rozprowadzania - skontaktujemy się
z osobami, które zadeklarowały pomoc.
NRE "Gaja"
Efcia Ostapko
Krasickiego 5/1A
71-333 Szczecin
"ENCYKLOPEDIA ŻYCIA" JUŻ DO NABYCIA!
Kilkakrotnie już zapowiadany na tych łamach hit
wydawniczy Agencji "Reporter" pt. "ENCYKLOPEDIA ŻYCIA"
jest wreszcie w hurtowniach książek i księgarniach.
Przypomnijmy, że "ENCYKLOPEDIA ŻYCIA" Juliette de
Gautier i Eryka Mistewicza jest pierwszą z serii książek
"Reportera", które dość niekonwencjonalnie traktują
ekologię. Autorzy starali się nie wymądrzać, ale
przedstawić ekologię konkretną, praktyczną, dla każdego
przydatną.
* Jakich artykułów spożywczych nie kupować?
* Na co zwracać uwagę na etykietach napojów, opakowaniach
róż- nych środków spożywczych?
* Co to jest zdrowa żywność?
* Jakie są podstawy różnych dziedzin medycyny
niekonwencjonalnej?
* Jakie szkodliwe dla zdrowia substancje chemiczne
zawierają kosmetyki nawet najbardziej renomowanych firm?
* Jak samemu sporządzić naturalne, najbardziej zdrowe
kosmetyki?
* Jakie kremy stosować, aby ochronić się przed szkodliwym
promieniowaniem spowodowanym dziurą ozonową?
* Jakie farby, kleje, rozpuszczalniki są szkodliwe dla
zdrowia?
* Jakie są różne sposoby pozbywania się śmieci?
* Jak możesz wykorzystać energię słoneczną do ogrzewania
twojego mieszkania?
* Jak korzystać z lodówki, zamrażarki, kuchenki gazowej i
elektrycznej, pralki, zmywarki do naczyń, aby oszczędzać
energię elektryczną i wodę (a więc płacić mniejsze
rachunki)?
* Jak zorganizować zdrową działkę?
* Jakie nawozy sztuczne są szkodliwe dla człowieka (pełna
lista) i jak zastąpić je nawozami naturalnymi?
* Jak wykorzystać weekend, gdzie wyjechać (ekologiczne
zagrożenia w różnych regionach Polski)?
* Jak zachowywać się, aby zminimalizować szkodliwy wpływ
środowiska na zdrowie człowieka; co robić, aby maksymalnie
ochronić się przed takimi zagrożeniami?
Nie tylko o tym w "ENCYKLOPEDII ŻYCIA" Agencji
"Reporter". Książka nie tylko do przeczytania. Książka do
korzystania przez lata.
Poza księgarniami i hurtowniami będzie można też
kupić "Encyklopedię życia" od kolporterów wydawnictw
ekologicznych.
Osoby, które zechcą podjąć się kolportażu (na
uczciwych warunkach finansowych, proponowanych przez
"Reportera") mogą zgłaszać się do wydawcy prowadzącego
sprzedaż hurtową:
Agencja Wydawnicza "REPORTER"
Zelwerowicza 19
02-928 Warszawa
tel. 0-22/420132
O "Encyklopedię życia" pytajcie więc już od dziś w
swej księgarni, w najbliższej hurtowni książek, na
straganach i u kolporterów wydawnictw ekologicznych.