W kolejnej części, poświęconej prawnym unormowaniom ochrony środowiska w Polsce, zajmę się Ustawą konstytucyjną. Warto przypomnieć, że jest to najwyższy w hierarchii akt prawny, zawierający ogólne unormowania, stosowane bezpośrednio w przypadku braku odrębnych, szczegółowych przepisów ustawowych, które zresztą nie mogą uchybiać Ustawie zasadniczej (podstawowej). Nadrzędność Konstytucji gwarantuje, respektowaną w Polsce, tzw. zasadę konstytucyjności w zakresie prawnym i ustrojowym.

Co mówi sama Konstytucja o środowisku? Ustawa zasadnicza wymienia ochronę środowiska jako wspólne dobro, obok prawa do życia, bezpieczeństwa, osobistej nienaruszalności, własności, sprawiedliwości, humanitarnego i równego traktowania, etc. Trzeba wszakże podkreślić, że w latach 1992 - 1997, kiedy to Polska (przed przyjęciem obecnej, popartej w referendum przez większość Polaków Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej) kierowała się Ustawą konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. oraz Ustawą konstytucyjną z dnia 23 kwietnia 1992 r., formalna możliwość egzekwowania ochrony środowiska przez każdego pełnoprawnego obywatela była większa, niż dzisiaj. Lecz i obecna Konstytucja RP gwarantuje, w określonym zakresie, nienaruszalność środowiska naturalnego, stanowiąc w Rozdziale I (RZECZPOSPOLITA), iż Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli (Art. I). Rzeczpospolita Polska, a więc i nasze wspólne środowisko. Prawodawca przyjmuje niejako rolę „rzecznika”, „kuratora” środowiska naturalnego.

W tym samym rozdziale znajduje się następne unormowanie: Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju (Art. 5). Specjalnie podkreśliłem, wymieniany obok podstawowych wartości, obowiązek prawnej ochrony środowiska oraz tzw. imperatyw zrównoważonego rozwoju, którego celem jest zachowanie wspólnego dobra naturalnego na przyszłe lata.

Rozdział II (WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA (ZASADY OGÓLNE) na wstępie podkreśla, że Wolność człowieka podlega ochronie prawnej (Art. 31. Pkt. 1), oraz: Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. (Pkt. 2). Przez pojęcie wolności rozumiemy w tym wypadku nie tylko sferę stricte jurysdykcyjną, „wolność od”, lecz również „wolność do” korzystania z czystego, nieskażonego przez człowieka środowiska. Konstytucja formalnie gwarantuje prawo każdego obywatela do uruchomienia środków prawnych, zmierzających do zaprzestania degradacji otoczenia.

Art. 38 (WOLNOŚCI I PRAWA OSOBISTE), to unormowanie, które brzmi: Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia. Interpretacja przepisu przedstawia się następująco: życie każdego z nas jest chronione. Ochrona dotyczy nie tylko sfery bezprawnego pozbawienia życia, ale też powolnej degradacji ludzkiego zdrowia, skazywania człowieka na życie w zanieczyszczeniu, z dala od przyrody, pozbawianie go naturalnego obcowania z naturą, etc. Ponadto: Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania (Art. 41. Pkt. 5). A zatem, nie tylko bezprawne pozbawienie wolności przez organ państwowy (np. policję), ale też jej ograniczenie przy okazji uniemożliwienia egzystencji w czystym środowisku, zasługuje na odszkodowanie.

Każdy ma prawo do ochrony zdrowia (Art. 68. Pkt. 1. WOLNOŚCI I PRAWA EKONOMICZNE, SOCJALNE I KULTURALNE). Trudno twierdzić, że ochrona wartości, jaką jest ludzkie zdrowie, może mieć miejsce w obliczu agresywnej dewastacji środowiska naturalnego. Poniżej czytamy: Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemiologicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska. To jednoznaczne unormowanie nakłada na organy państwowe kategoryczny obowiązek nie tylko ścigania przestępstw związanych z działalnością przeciwko środowisku, ale przede wszystkim zapobiegania niepożądanym skutkom, które negatywnie oddziałują na każdego z nas.

Istotny jest Art. 73: Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury. Pojęcie środowiska nie występuje dosłownie, lecz ta „wolność”, dotycząca badań i twórczości, wymaga powstrzymania się od zagarniania tego, z czego również korzystają inni. Pojęcie „kultury” jest rozumiane również w sensie duchowym. W tym wypadku bierzemy pod też uwagę relacje człowieka z naturą. Art. 74. Wprost odnosi się do środowiska i jego ochrony:

1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom.
2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych.
3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.
4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.

Obowiązki państwa splatają się z aktywnością społeczną. Art. 86 stanowi: Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie.

Obywatelska aktywizacja rozpoczyna się od szczebla najbardziej podstawowego: sami winniśmy kreować środowiskową politykę władz w swoim regionie. Mamy obowiązek wypowiadać się na temat przedsięwzięć, które dotyczą ingerencji w stan naturalny. Art. 170 (Rozdział VII: SAMORZĄD TERYTORIALNY) brzmi: Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących wspólnoty. Powyższy przepis odnosi się nie tylko do sfery ekonomiczno-ustrojowej, lecz również ekologicznej, która, jak sądzę, dotyczy nas wszystkich i stanowi o przyszłości naszej planety.

Trzeba dodać, że regulacja polityki środowiskowej, prowadzonej przez państwo, odnosi się też do sytuacji nadzwyczajnych. Art. 228. Pkt. 1 (Rozdział XI: STANY NADZWYCZAJNE) głosi: W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny; stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej (podkreślenie moje). Rozwinięciem zagadnienia jest Art. 232: W celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych, noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa. Przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu.

Musimy sobie uświadomić, że środowisko naturalne jest naszym wspólnym dobrem, a egzekwowanie jego ochrony stanowi realizację naszej obywatelskiej, konstytucyjnie zagwarantowanej wolności.